کتابشناسی پیامبر اکرمپیرامون آخرین پیامبر الهی حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) کتابها و تالیفات بسیاری نوشته شده است. که آیت الله سبحانی در این مورد می‌فرماید:«هیچ شخصیتی همانند حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مورد توجه تاریخ و نویسندگان و متفکران عالی‌قدر بشر قرار نگرفته است. و درباره احدی از بزرگان و شخصیتهای جهان این‌اندازه کتاب نوشته نشده است.» [۱]
سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم مرکز مطبوعاتی دار التبلیغ، ۱۳۵۱، ج۱، ص۶.
۱ - تقسیم‌بندی کتبکتابهایی که در خصوص شخصیت رسول گرامی اسلام حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به نگارش در آمده را می‌توان از منظرهای مختلفی، تقسیم‌بندی کرد. در یک نگاه کلی می‌توان این تالیفات را به دو بخش تواریخ عمومی و کتب اختصاصی تقسیم‌بندی کرد. ۱.۱ - کتب عمومی(تواریخ عمومی) شامل کتابهایی است که مطالب آنها عموماً از ابتدای خلقت و آفرینش حضرت آدم (علیه‌السّلام) شروع می‌شود. سپس دوره پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و حتی بعضاً ادوار پس از آن حضرت را نیز شامل می‌شوند. ۱.۲ - کتب اختصاصیکتب اختصاصی، شامل تالیفاتی است که در این تالیفات تنها به مباحث مربوط به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پرداخته می‌شود. این کتابها را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد: ۱. کتبی که با هدف «سیره نگاری» تدوین شده‌اند. این کتابها شامل کتب سیره و مغازی می‌باشند. که مهمترین آنها «سیره ابن اسحاق» (ابن هشام) و «مغازی واقدی» می‌باشند. انگیزه نگارش این آثار ارائه یک تصویر تاریخی از رخدادهای صدر اسلام بر محور شخصیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌باشد. ۲. کتبی که تحت عنوان «دلائل النبوه» قرار دارند، این کتابها همان‌گونه که از عنوانشان بدست می‌آید، درباره معجزات و دلائل نبوت رسول خدا می‌باشند. نویسندگان این کتابها با مرور بر رخدادهای سیره در هر جا که توانسته‌اند نشانی از اعجاز و نبوت بیابند، آن را در کتب خویش آورده‌اند. همانند «دلائل النبوه» "ابونعیم اصفهانی" (۴۳۰ هجری). ۳. کتبی در خصوص جنبه‌های اخلاقی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و درباره شخصیت آن حضرت و خصائص وجودی ایشان به بحث می‌پردازند. «الخصائص الکبری» "جلال الدین سیوطی". ۲ - برخی آثاربا توجه به تقسیم‌بندی مذکور به معرفی برخی از آثار در خصوص آن حضرت می‌پردازیم. ۲.۱ - نمونه کتب عمومی۱- اخبار الرسل و الملوک یا تاریخ الطبری: نوشته "محمد بن جریر طبری" (۳۱۰- ۲۲۴) این کتاب یکی از مشهورترین کتب تاریخ عمومی است که در آن اخبار تاریخی از ابتدای خلقت گرد‌آوری شده است. طبری وقتی به زمان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌رسد، به تفصیل سیره آن حضرت را نقل می‌کند. ترجمه جلد سوم و بخشی از جلد چهارم این کتاب حوادث مربوط به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سیره، مغازی و سایر مباحث مربوط به آن حضرت را در بردارد. ۲- تاریخ یعقوبی: نویسنده این کتاب "احمد بن ابی یعقوب" (ابن واضح یعقوبی) یکی از بزرگترین مورخان و جغرافی دانان عالم اسلام محسوب می‌شود.(البلدان نام کتاب جغرافیایی این مورخ است.) وی علاوه بر این، در علوم نجوم نیز تبحر داشت. [۲]
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲ ج۱، ص ۱۱ (مقدمه).
این کتاب مشتمل بر حوادث تاریخی از زمان حضرت آدم (علیه‌السّلام) تا سال ۲۵۹ هجری است. حوادث مربوط به پیامبر در ترجمه جلد اول آن می‌باشد.۳- مروج الذهب و معادن الجوهر: "علی بن حسین مسعودی" (م ۳۴۵) مسعودی نیز از بزرگترین مورخان و جغرافی دانان اسلامی محسوب می‌شود. وی «مروج الذهب» را در سال ۳۳۲ ه.ق تالیف کرد. این کتاب در ۱۳۲ باب تدوین شده و به دو بخش قبل و بعد از اسلام تقسیم گشته است. بخش دوم این کتاب از ولادت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آغاز می‌شود تاریخ بعثت و هجرت تا پایان حیات آن حضرت را شامل می‌شود علاوه بر این به دوره خلفای راشدین و امویان و عباسیان نیز پرداخته است. حوادث تاریخ اسلام را تا سال ۳۳۶ ه.ق بیان می‌کند. [۳]
مسعودی، علی‌بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲ ج۱، پیش‌گفتار ناشر.
مسعودی مطالب هر بخش را به صورت خیلی مختصر بیان کرده بخش مربوط به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را در ترجمه این کتاب، از ۵۰ صفحه می‌باشد.۴- انساب الاشراف: بلاذری، بلاذری از مورخان و نسب‌شناسان بزرگ قرن سوم هجری است. وفات او به سال ۲۷۹ ه.ق بوده است. مطالب این کتاب نیز از حضرت آدم (علیه‌السّلام) شروع شده و پس از ذکر سایر پیامبران به نسب عدنان (از اجداد پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)) پرداخته است. چون به نسب پیامبر اسلام رسیده به طور مفصل سیره آن حضرت را تا زمان رحلت ایشان بیان کرده است. سپس به اخبار و انساب صحابه و سپس علویان و عباسیان و...پرداخته است. ۵- البدایه و النهایه: "اسماعیل بن کثیر"، ابن کثیر از مورخان قرن هشتم هجری است که از ابتدای آفرینش مطالب تاریخی را ذکر کرده است. وی اهتمام ویژه‌ای به سیره نبوی داشته است. ۶- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر الاعلام: "شمس الدین ذهبی"، جلد اول این کتاب به سیره نبوی و جلد دوم به مغازی اختصاص دارد. این کتاب تاریخ عمومی جهان اسلام است. ۷- تاریخ خلیفة بن خیاط: "خلیفة بن خیاط" در این کتاب حوادث قبل از اسلام سپس سیره پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و حوادث دوره رسالت را ذکر کرده است. ۸- تجارب الامم: "ابوعلی مسکویه رازی" (م۴۲۱) این کتاب نیز از تواریخ عمومی است که شامل دوره پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز می‌شود. مسکویه از نگاه عبرت آموزی به حوادث نگریسته است. ۹- المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک: "ابوالفرج بن جوزی" (۵۰۸- ۵۹۷) ۱۰- الکامل فی التاریخ: "عزالدین ابن اثیر" (م ۶۳۰) این کتاب از هبوط آدم (علیه‌السّلام) شروع شده و شاهان قدیم را ذکر کرده... سپس مباحث مربوط به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را ذکر کرده است. ۲.۱.۱ - کتب دوره معاصراز تواریخ عمومی که در دوره معاصر نگاشته شده، می‌توان به کتب ذیل اشاره کرد. ۱- بامداد اسلام: "عبدالحسین زرین‌کوب" ۲- تاریخ اسلام: "علی اکبر فیاض" ۳- تاریخ اسلام: "پژوهش دانشگاه کمبریج" ۴- تاریخ سیاسی اسلام: "حسن ابراهیم حسن" ۵- تاریخ سیاسی اسلام: "رسول جعفریان" ۶- تاریخ سیاسی اسلام: "صادق آئینه وند" ۲.۲ - نمونه کتب اختصاصیاز جمله کتب اختصاصی که در این مورد نوشته شده است می‌توان به این موارد اشاره کرد: ۲.۲.۱ - کتب سیره و مغازیاز جمله این کتابها، که به هدف ارائه یک تصویر تاریخی از رخدادهای صدر اسلام و بر محور پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نوشته شده‌اند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد. ۱. السیرة النبویه: "ابومحمد عبدالله بن هشام حمیری"، اصل این کتاب توسط "ابن اسحاق" (م ۱۵۱) نوشته شده است. و از طریق ابن هشام به ما رسیده است. ۲. الطبقات الکبری: "محمد بن سعد کاتب واقدی" (م ۲۳۱) جلد اول این کتاب به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و حوادث دوران آن حضرت اختصاص دارد. ۳. المغازی: "محمد بن عمر واقدی" (م ۲۰۷ هجری) واقدی از مغازی نویسان و فتوح نگاران بزرگ اسلامی است که به تفصیل در خصوص جنگ‌های رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به تحقیق پرداخته است. ۴. عیون‌الاثر فی فنون‌المغازی و الشمایل و السیر: "ابن سید الناس" (م ۷۳۴) ۵. السیرة النبویه: "عبدالرحمن بن خلدون" (م ۸۰۸) ۶. انسان العیون فی سیرة الامین المامون (السیرة الحلبیه): "برهان الدین حلبی شافعی" (م ۱۰۴۴) این کتاب در سه جلد و به صورت مفصل تاریخ و سیره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را بیان کرده است. ۷. جوامع السیرة النبویه: "ابن حزم اندلسی" ۸. بحارالانوار: "علامه مجلسی" جلد ۶ این کتاب که تحت عنوان «بحارالانوار السیرۀ النبویه» منتشر شده است، مربوط به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌باشد. ۹. الفصول فی سیرة الرسول: "اسماعیل بن کثیر" ۱۰. الدرر فی اختصار المغازی والسیر: "ابن عبدالبر" ۱۱. سیرة رسول الله الرحیق المختوم: "صفی الرحمن المبارکفوری" ۱۲. سبل الهدی والرشاد فی سیرة خیر العباد: "محمد بن یوسف صالحی شامی" (م ۹۴۲) ۱۳. الصحیح من سیرة النبی الاعظم: "سید جعفر مرتضی عاملی" که به صورت مفصل و در چندین مجلد به بررسی سیری نبوی پرداخته است. ۱۴. موسوعة التاریخ الاسلامی: "محمد‌هادی یوسفی غروی" ۱۵. تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت: "علی دوانی" ۱۶. تاریخ صدر اسلام: "غلام حسین زرگری‌نژاد" ۱۷.تاریخ پیامبر اسلام: "محمد ابراهیم آیتی" ۱۸. زندگانی حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خاتم النبین: "سید‌هاشم رسولی محلاتی" ۲.۲.۲ - کتب دلائلهمانگونه که بیان شد این گونه کتابها درباره معجزات و دلائل رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌باشند. از جمله این کتابها می‌توان به: ۱. دلائل النبوه: "ابونعیم اصفهانی" (م۴۳۰) ۲. دلائل النبوه: "ابوبکر بیهقی" (م ۴۵۸۹) ۳. دلائل النبوه: "ابوداود سجستانی" (م ۲۷۵) ۴. اعلام النبوه: "ابن ابی الدنیا" (م ۲۸۱) ۵. دلائل النبوه: "ابن قتیبه دینوری" (م ۲۷۶) ۶. دلائل النبوه: "ابوسعید خرگوشی" (م ۴۰۷) و...اشاره کرد. ۲.۲.۳ - کتب خصائصهمانگونه که در تعریف این کتابها بیان شد، کتبی هستند که در خصوص شخصیت نبی مکرم اسلام و جنبه‌ها و خصوصیت‌های وجودی ایشان بحث می‌کنند. از جمله این کتابها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: ۱. الشفا بتعریف حقوق المصطفی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): "قاضی عیاض اندلسی" ۲. الخصائص الکبری: "جلال الدین سیوطی" ۳. اخلاق النبی: "ابی محمد جعفر بن حیان اصفهانی" ۴. سیری در سیره نبوی: "مرتضی مطهری" ۵. سنن النبی: "علامه طباطبایی" ۳ - پانویس
۴ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «کتابشناسی پیامبر اکرم»، تاریخ بازیابی۹۵/۹/۲۰. رده‌های این صفحه : تاریخ اسلام | تاریخ زندگانی پیامبر اسلام | کتاب شناسی | کتب تاریخ اسلام | مقالات پژوهه
|